Kamis, 03 Desember 2015

SALOKA


SALOKA 
 
Saloka yaiku unen-unen ajeg panganggone ngemu surasa pepindhan kang dipindahake wonge. Tuladha Asu belang kalung wang : Wong ala (asor) ananging sugih bandha. Asu gedhe menang kerahe : Luwih dhuwur pangkate, luwih gedhe panguwasane. Ati bengkong oleh oncong : Wong duwe niat ala, ana sing nyarujuki, oleh dalan. Baladewa ilang gapite : Ilang kekuatane. Bathok bolu isi madu : Wong asor nanging sugih kepinteran. Bebek mungsuh mliwis : Wong pinter mungsuh pinter, sijine kalah ubed utawa kalah trampil. Belo melu seton : Melu anut grubyug nanging ora ngreti karepe. Cebol nggayuh lintang : Gegayuhan kang mokal bisane kelakon. Cecak nguntal empyak/cagak : Gegayuhan kang ora timbang karo kekuwatane. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang : Ala diunekake becik, becik diunek-ake ala. Dhemit ora ndulit, setan ora doyan : Tansah diparingi slamet. Dom sumuruping banyu : Laku sesidheman kanggo nyumurupi wewadi. Emprit abuntut bedhug : Prekara sepele dadi gedhe. Endhas gundhul dikepeti : Wis kepenak isi dienak-enakake. Gagak nganggo elaring merak : Wong asor (cilik) tumindak kaya wong luhur. Gajah alingan suket teki : Lair lan batine ora padha bakal ketara. Gajah ngidak rapah : Nerjang wewalere/janjine dhewe. Gajah perang karo gajah kancil mati ing tengah : Wong gedhe pasulayan, wong cilik dadi kurban. Gong lumaku tinabuh : Wong sing kumudu-kudu ditakoni, dijaluki piwulang. Idu didilat maneh : Menehi dijaluk bali (murungake janji kang wis diucapake). Iwak klebu ing wuwu : Wong sing kena apus kanthi gampang. Jati ketlusuban ruyung : Kumpulane wong becik kelebon wong ala tumindake. Jaran kerubuhan empyak : Wis kapok banget. Kacang ora ninggal lanjaran : Pakulinane anak lumrahe niru wong tuwa. Kebo bule mati setra : Wong pinter nanging ora ana kang merlokake. Kebo ilang tombok kandhang : Wis kelangan, isih ngetokake wragat kanggo nggoleki. Kebo kabotan sungu : Rekasa jalaran kakehan anak. Kebo mulih ing kandhange : Wong lunga wis suwe, bali ing omahe maneh. Kebo nusu gudel : Wong tuwa njaluk warah marang wong enom. Kere munggah bale : Wong didadekake wong luhur. Kethek saranggon : Sagrombolan wong tumindak ala. Klenthing wadhah masin : Angel ninggalake pakulinan ala. Kriwikan dadi grojogan : Prekara cilik dadi ngambra-ambra(gedhe). Kutuk marani sunduk : Njarag marani bebaya. Lahang karoban manis : Rupane ayu/bagus tur ya apik bebudene. Lambe satumang kari samerang : Dituturi bola-bali tetep ora nggugu. Legan golek momongan : Kepenak malah golek rekasa. Opor bebek mentas awake dhewek : Rampung saka dayane dhewe. Palang mangan tandur : Dipercaya malah gawe rusak Pecruk tunggu bara : Dipasrahi tunggu sing dadi kesenengane. Pitik trondhol diumbar ing pedaringan : Wong ala dipasrahi nunggu barang pengaji, wekasan malah ngentek-enteki.




BEBASAN

BEBASAN 
 
Bebasan yaiku unen-unen ajeg panggone ngemu surasa pepindan kang dipindahake sifate utawa kahanane wong. Tuladha Adol lenga kari busik : Andum barang marang wong liya nanging awake dhewe malah ora keduman. Aji godhong jati aking (garing). : Asor banget, ora ana ajine. Ancik-ancik pucuking eri : Uripe tansah kuwatir. Anggenthong umos : Ora bisa nyimpen wadi. Angon ulat ngumbar tangan : Ngulatake kahanan jalaran arep gelem rekasane. Arep jamuare emoh watange : Gelem kepenake nanging ora gelem rekasane. Diwenehi ati ngrogoh rempela : Diwenehi ananging isih kurang trima, njaluk maneh. Dikena iwake aja nganti bitheg banyune : Kaleksanan panjangkane nanging ora gawe kapitunan. Emban cindhe emban siladan : Ora adil (pilih kasih). Esuk dhele sore tempe : Ora teteg atine, gampang molah malih. Gawe luwangan ngurugi luwangan : Golek utangan kanggo nyaur utang. Golek-golek ketanggor wong luru-luru : Golek utangan malah diutangi. Gupak pulud ora mangan nangkane : Melu rekasa ora ngrasakake kepenake. Njagakake endhoge si blorok : Njagakake barang kang durug mesthi ana. Kadang konang : Sing diaku sedulur mung sing sugih. Ketepang ngrangsang gunung : Gegayuhan sing mokal bisane kelakon jalaran kegedhen pejangka/kekarepan. Kaya banyu karo lenga : Paseduluran sing ora bisa rukun. Kakehan gludhug kurang udan : Kakehan omong nanging ora ana nyatane. Kebanjiran segara madu : Oleh kabegjan kang gedhe. Kegedhen empyak kurang cagak : Kegedhen panjangka kurang srana. Kajugrugan gunung menyan : Oleh kabegjan kang gedhe. Kekudhung walulang macan : Tumindak kanthi aling aling wong duwe panguwasa. Kerot tanpa untu : Duwe kakarepan ora duwe sarana. Kerubuhan gunung : Nemu kesusahan. Kongsi jambul wanen : Nganti tuwa banget. Madu bolu tanpa isi : Rebutan barang sepele. Mrojol selaning garu : Wong kang luput saka bebaya. Nglungguhi klasa gumelar : Mung kari nemu kepenake. Ngubak-ubak banyu bening : Gawe rusuh ana ing papan kang wis tentrem. Nguthik-uthik macan dhedhe : Gawe nesu wong kang wis lilih atine. Nguyahi segara : Weweh marang wong sugih, saengga tanpa guna. Nututi layangan pedhot : Nggoleki barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo rekasane. Nyugokake bugel kayu sempu : Njagokake wong kang ora pinter, jalaran isih sedulur. Othak athik didudut tugel : Omongane sajak kepenak jebul angel ladenane. Ora uwur ora sembur : Ora gelem cawe-cawe menehi pawitan apa-apa. Pandengan karo srengenge : Mungsuhan karo wong sing duwe panguwasa. Rebut balung tanpa isi : Padudon jalaran barang sepele. Rindhik asu digitik : Nindakake pegawean kang cocog karo karepe. Sandhing kebo gupak : Cedhak karo wong ala, nanging ing batin isih kepengin nglakoni. Sedhakep angawe-awe : Ninggalake tumindak ala, nanging ing batin isih kepengin nglakoni. Suduk gunting tatu loro : Nindakake pegawean sawarna, ananging asile luwih saka siji. Wis kebak sundukane : Wis akeh banget dosa kaluputane. Yiyidan mungging rampadan : Biyene wong durjana/culika, saiki dadi wong sing alim.



PARIBASAN

PARIBASAN 

Paribasan yaiku unen-unen ajeg panganggone tegese wantah ora ngemu surasa pepindhane. Tuladha Adigang, adigung, adiguna : Ngendelekake kekuatan, keluhuran lan kepinteran. Ana catur mungkur : Ora ngrungokake omongan, guneman sing ala. Angon mangsa : Golek wektu kang becik/ prayoga. Anak polah bapa kepradhah : Wong tuwa bakal ngrasakake tumindhake anak. Becik ketitik ala ketara : Tumindak ala lan becik iku bakal ketara/dingerteni tembe mburine. Busuk ketekuk pinter keblinger : Sing bodho lan sing pinter padha dene nemu cilaka. Ciri wanci lelai ginawa mati : Pakulinan ala ora bisa ilang yen durung mati. Cincing-cincing maksa klebus : Karepe arep ngirit ananging jebul entek akeh. Criwis cawis : Nyacad, akeh omonge ananging uga mrantasi ing gawe. Dahwen ati open : Nyacad nanging duwe pamrih. Desa mawa cara, negara mawa tata : Saben panggonan duwe cara dewe. Dudu sanak dudu kadang yen mati melu kelangan : Sanjan wong liya yen nandhang rekasa bakal dibelani. Durung pecus keselak besus : Durung nyambut gawe nanging duwe pepenginan warna-warna. Entek amek kurang golek : Ngunek-unekake wong sakatoge. Garang-garing : Katone sugih nanging sejatine kacingkrangan/kekurangan Njajah desa milang kori : Lelungan tekan ngendi-ngendi Jalukan ora wewehan : Seneng njaluk ora gelem menehi Jer basuki mawa beya : Gegayuhan kudu nganggo ragad. Njunjung ngentebake : Ngalembana ananging niyate ngasorake. Kalah cacak menang cacak : Kabeh pegawean kudu dicoba dhisik bisa lan orane. Kebat kliwat gancang pincang : Tumindak kesusu/grusa-grusu bakal ora kebeneran/gawe rugi. Keplok ora tembok : Melu seneng-seneng nanging ora melu ngetokake ragad. Ketula-tula ketali : Uripe ngrekasa banget. Kumenthus ora pecus : Umuk ananging ora sembada. Maju tatu mundur ajur : Prakara kang sarwa gawe ewuh. Mbuwang tilas : Ethok-ethok ora ngerti tumindak ala sing dilakoni. Mikul dhuwur mendhem jero : Anak kang bisa njunjung drajate wong tuwa. Nabok nyilih tangan : Tumindhak ala sarana kongkonan. Nyolong pethek : Mleset saka pambatange. Pupur sadurunge benjut : Ngati-ati sadurunge nemu cilaka. Rawe-rawe rantas : Sing sapa ngalang-alangi malang-malang putung kekarepane bakal disingkirake. Rukun agawe sentosa : Rukun bisa dadi kuwat lan yen crah agawe bubrah cecongkrahan njalari ringkih. Sabaya mukti sabaya mati : Rukun nganti tumekaning pati. Sepi ing pamrih rame ing gawe : Nyambut gawe kanthi mempeng tanpa duwe pamrih. Sing sapa salah seleh : Sapa sing salah bakal konangan. Sura dira jayaningrat lebur : Kekuatan sing gedhe bakal pangastuti sirna dening tumindak becik. Tega larane ora tega patine : Tega rekasane nanging isih menehi pitulungan. Tinggal glanggang colong playu : Ninggalake papan pasulayan, peperangan. Tulung menthung : Katone mitulungi nanging malah gawe rekasa sing ditulungi. Tuna sathak bathi sanak : Rugi bandha nanging bathi pasuduluran. Ulat madhep ati karep : Wis mantep banget kekarepane. Undhaking pawarta sudane kiriman : Kabar iku beda karo nyatane. Welas tanpa alis : Karepe ngeman nanging malah gawe kapitunan. Yitna yuwana lena kena : Sing ngati-ati bakal slamet dene sing sembrana bakal nemu cilaka.



Rabu, 02 Desember 2015

Ukara Tanduk Lan Tanggap


Ukara Tanduk lan Ukara Tanggap

1. Ukara Tanduk
Ukara tanduk yaiku ukara kang nelakake mobah mosik utawa tandang grayang, dadi kang dipentingake utawa kang wigati jejere. Wesenaning ukara awujud tembung kriya tanduk, yaiku tembung kriya wantah utawa ater-ater anuswara.
Tuladha :
a) Tanduk Kriya
- Adhiku ngoyak kucing ing latar.
- Romy nembang macapat ing ngarep kelas.
- Ibu ndulang adhik ing latar.
- Adhit ngulukake layangan ing sawah.
b) Tanduk Kriya Wantah
- Ani lagi turu.
- Bapak nembe siram.

2. Ukara Tanggap
a. Ukara tanggap yaiku ukara kang mratekake kahananing lesan, kang dianggep wigati lesane. Ukara tanggap iku wasesane awujud tembung tanggap, yaiku tembung kriya mawa ater-ater dak, ko, di, ka utara seselan in.
Tuladha :
Tandurane kembang disirami Wati.
Wingi sore dhuwite wis dakjaluk.
Pepriman iku diparingi dana driyah dening Pak Kaji.
Wayang ditonton dening bocah-bocah lan wong tuwa.
Rotine wis disetorake Jodhi ing toko-toko.
b. Ngowahi ukara tanduk dari ukara tanggap
Ukara tanduk bisa diowahi dadi ukara tanggap lan suwalike ukara tanggap bisa diowahi dadi ukara tanduk. Ukara tanduk bisane owah dadi ukara tanggap sarate kudu ana lesane (ukara tanduk transitif), nanging yen ukara mau tanpa lesan (ukara tanduk intransitif) ora bisa diowahi dadi ukara tanggap.
Tuladha :
Bapak mbedhil celeng ing alas. Ukara iki bisa diowahi dadi ukara tanggap amarga mawa lesan, dadine ukara tanggap : Celeng dibedhil Bapak ing alas.

Tembung Saroja

TEMBUNG SAROJA

Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha tegese

dianggo bebarenga. Tuladha:

a. Wayang iku minangka budaya kang adi luhung.

b. Supaya Koperasi Sekolah maju, para pengurus kudu nggunakake

akal budi.

Tuladha tembung saroja liyane:

iguh pretikel

lila legawa

jejel riyel

gemi setiti

bagas waras

mubeng minger

tata krama

babak bundhas.

edi peni

gilir gumanti

gandhes luwes

ewuh pakewuh

grapyak semanak

madhep manteb

Paramasastra Jawa



A.    ATER-ATER
Ater-ater yaiku aksara utawa wanda kang mapan ana sangarepe tembung lingga. Wernane ater-ater ana 3 yaiku:
1.      Ater-Ater Tripurusa
       Ater-ater tripurusa yaiku ater-ater kang mujudake sesulih purusa. Ater-ater tripurusa iku kosokbalene ater-ater anuswara. Beda karo ater-ater anuswara, dene ater-ater tripurusa mratelakake tembung “tanggap” (pasip). Cacahe ater-ater tripurusa ana telu, yaiku dak, ko, di.
Tuladha:
a.       dak + pangan = dakpangan
Roti sing ning meja wis dakpangan mau esuk.
b.      ko + pangan = kopangan
Lauhe kopangan to ?
c.       di + pangan = dipangan
Ibu ngasta oleh-oleh jeruk, banjur mau dipangan adit.
2.      Ater-Ater Anuswara
       Ater-ater Anuswara uga diarani ater-ater kang nganggo swara irung amarga swarane kang mbrengengeng . Kang kalebu ater-ater hanuswara yaiku an, any, am, ang. Ater-ater hanuswara lumrahe ateges solah tingkah utawa nindakake pagaweyan. Ater-ater uga lumrah mratelakake tembung “tanduk” (aktip).
Tuladha:
a.       an + tandur = antandur = nandur -(t, luluh)
Pak Suradi nandur pari ana ing sawah.
b.      any + cokot = anycokot = nyokot -(c, luluh)
Adik lara untune amarga nyokot es.
c.       ang + wetan = angwetan = ngetan -(w, luluh)
Wonge ngetan golek bis arep menyang pasar.
Tegesipun Ater ater Anuswara:
a.       Nyambut damel : jenu, macul, medhang.
Bapak macul ana tegal
b.      Nganggep : mbapa, ngadi, mbibi.
Budi wis kulina mbapa marang simbahe
c.       Dados : mbatur, nyantrik, nyudagar, nuwani.
Mbak Santi wis setaun mbatur ana ing omahe pak lurah
d.      Nuju dhateng : minggir, ngulon, munggah
Bocah-bocah mau pada ngulon
e.       Damel : nggulé, ngabon, nyambel.
Ibu lagi nyambel tomat ono pawon
f.       Nyukani : nyadhong, makani, nyandhangi, nyamaki.
Adik lagi makani pitik ana ing buri omah
g.      Kados : mbodoni, mbisu, ndésani, ngetumbar, mucuk eri.
Geneo to kowe, awit mau kok mbisu ?
h.      Saben tiyang nampi : niji, ngloro, matang liter.
Aku lan Rini pada entuk buku ngloro
i.        Nambahi : ndhuwuraké, ndawani, nggedhèni
Rama ndhuwurake antena tv ben bisa nonton balbalan
j.        Ngetrapaken : nglambèni, napèni, nyetuti.
Simbah napeni beras ing latar
k.      Saweg wancinipun : mbosoki, ngretegi.
Amarga ora kepangan peleme mbosoki
3.      Ater-ater liyane
       Ater-ater liyane yaiku ater-ater saliyane ater-ater hanuswara karo tripurusa cacahe ana 13, yaiku sa, pa, pi, pra, tar,ka, kuma, kapi, kami, a, ma, pan, pang.
Tuladha:
a.       sa + esuk = saesuk = sakesuk -(wuwuh k)= siji
Tuladha : Kowe ki sakesuk kok gur turu wae.
b.      pa + emut = pemut
c.       pi + kukuh = pikukuh
d.      pra + jurit = prajurit
Tuladha: Para prajurit podo ngalor goleki ratune.
e.       tar + waca = tarwaca = terwaca
f.       ka + jupuk = kajupuk -(dijupuk= njarag)
g.      kuma + wani = kumawani -(luwih)
h.      kapi + luyu` = kapilunyu
i.        kami + tengeng = kamitengeng (en)
j.        a + buntut= abuntut
k.      ma + guru= maguru
l.        pan + suluh= panyuluh
m.    pang + gandheng= panggandheng

Tegesipun Ater ater Sa:
a.       Satunggal = sèket, sakebo, samèter.
b.      Sabarang = sakarepé, sawaregé, sasenengé.
c.       Nunggil = sabantal, saomah, sakamar.
d.      Kalih / karo = salapaké, sauwité.
e.       Sami kaliyan = sagunung, sapitik.
f.       Ngantos = sabubaré, saénaké.
g.      Saben = saasiné, sadinané.
h.      Angger = sakoberé, saénaké.

Tegesipun Ater ater Pa / Pé:
a.       Srana = pasumbang, pangudi.
b.      Tukang = pangendhang, padhang, pamomong.
c.       Ukuran mangsa = sapenginang.
d.      Ukuran panjang, tebih = panjangkah, pandulu, pabalang.
e.       Carané / patrapé = panulisé, panggambaré.
f.       Panggènan = pakuburan, panepèn, pagadéyan.
g.      Mangsa = panèn, padusan.
h.      Pirantos = pembesut, penyakit, penulak.
i.        Tiyang ingkang dipun = paukuman, panembahan
B.   PANAMBANG
Panambang yaiku aksara utaawa wanda kang mapan ana ing samburine tembung lingga.
Wujude: i,ake,an ,en,a,ana,na,e,ane,ne,ku,mu,e,nta,ira,man,wati.
1.      Panambang “an” uga diarani Wisésana.
Tuladha :
a.       Entan éntan kados : gunungan, pasaran, kalèn.
Tuladha: Tatik karo Anik pasaran ana ngarep omah.
b.      Pirantos kanggé : kukusan, garisan, ayakan.
Tuladha: Ibu damel bolu kukus mbutuhake kukusan.
c.       Angsal angsalipun : gorèngan, batikan, gawéyan.
Tuladha: Saben dina Kamis lan Jumat para mahasiswa PGSD UNNES padha batikan.
d.      Mangsa : panèn, padusan, suntikan.
e.       Gampil : mutungan, kalahan, getasan.
f.       Sami déné nglampahi : salaman, biten guyon.
g.      Dolanan : jaranan, pasaran, tangisan.
h.      Nganggé : bebedan, sabukan, kelambèn.
i.        Nanggap : wayangan, réyogan.
2.      Panambang i
Tuladha :
a.       Ngenggoni : nyabuki, mupupuri
Tuladha: Aku mupuri adiku supoyo ayu.
b.      Kaya : jawani, priyayeni, ndesani
Tuladha: panjenengan menawi ngagem sinjang punika katon priyayeni.
c.       Dadi : ngratoni, nglurahi
Tuladha: Pak Sunardi saiki nglurahi ning desa Weru kono.
d.      Gawe : nggateli, mlarahi, margi
e.       Aweh : ngempingi, nyandongi
f.       Mengeti : nyepasari, nyelapani
g.      Gawe luwih : ngandeli, ngakeh-akehi
h.      Rambah-ramba : nggebugi, nyakoti
i.        Nandur ing : nanduri sawah
j.        Marang ing : nyrengeni
k.      Nggenepi  :ngepati, nglimani
l.        Nedheng-nedhengi : ngemaruki
m.    Kadunungan sipat seneng : njajani, mangani
3.      Panambang ake (krama : aken)
 Tuladha :
a.       Gawe : mbeciake, ngusahake
Tuladha: Aku ngusahake golek buku basa jawa kelas 5
b.      Nganggep : mbodhoake, ngluputake
Tuladha: Ani ngluputake tugase kang kudu dikumpulake dina iki
c.       Ngakon : nyuntikake, nyepuhake
Tuladha: Ibu tindak peken badhe nyepuhake gelang
d.      Nggowo : mlayokake, mbalekake
e.       Nindakake pakaryan kaya ing linggane : menehake, nambakake
f.       Nindakake pakaryan tumprap wong liya : nulisake
4.      Panambang en
a.       Nandhang : gatelan, kadhesen
Tuladha: Edi awake gatelen amarga gluntungan ing suket.
b.      Kadunungen sipat kang kasebut ing linggane : kemajon, kabangen
c.       Supaya kok : jaluken, wacanen
Tuladha: Wacanen koran iki !
5.       Panambang a
a.       Upama : udanana, duwea
Tuladha: Duwea duit,aq sido lungo
b.      Sanajan : udana, sugiha
Tuladha: Sugiha kaya apa, yen cethil bakal di sirik kanca
c.       Muga-muga : udana, dadia
d.      Pangarep-arep : kundura, medhuna
e.       Mokal : bisaa
6.      Panambang ana
a.       Upama : dak wenehana, kebubutana
b.      Pangarep-arep : disrengenan, ditambahana
c.       Sanajan : dikandhangna, diudanan
d.      Muga-muga : diparingana, diudanana
e.       Mokal : bapakmu bae ora dikandhani, aku maneh dikandhanana
Tuladha: Adhimu bae ora dipasrahi, wong liya maneh dipasrahana
7.      Panambang na
Tuladha :
a.       Upama : dak jalukna......,dak wenehna.....
b.      Pangarep-arep : diparingana...., diangkatna....
Tuladha: Mugi-mugi tugasipun diparingana biji ingkang sae
c.       Sanajan : ko-tukokna......, ko-unggahna.....
d.      Muga-muga : dielingna.....,
e.       Mokal : ......kowe maneh dijalukna, ....kancane maneh ditakokna
8.      Panambang e, ane, ne
Tuladha :
a.       Jaluk- jaluke- jalukane- jalukne
b.      Kirim- kirime- kirimane- kirimne
c.       Pakan- pakakne
d.      Gawa- gawane
e.       Tuku- tukune
f.       Dadi- dadenane
g.      Pepe- pepekne
9.      Panambang ku, mu, e
Tuladha:
a.       Kanca-kancaku,kanca-kancamu,kanca-kancane
b.      Bapakku, bapakmu, bapake
10.  Panambang nta, ira, man, wan, wati
Tuladha:
a.       Rakanta
b.      Jenengira
c.       Susilowati
d.      Gunawan
e.       Sukiman

C.   SESELAN
Seselan yaiku aksara utawa wanda kang mapan ana tengahe tembung lingga.
Seselan namung 4 warni: “er”, “el”, “um”, “in”
Tegesipun :
1.      Seselan in
Tuladha : tulis-tinulis, obong-ingobong, thuthul-tinithul
Kabar iki tinulis ing koran Suara Merdeka
2.      Seselan um
Tuladha : guyu-gumuyu, laku-lumaku, gantung-gumatung
Dhik , kunci sing gumantung ing buri lawang kok wis ora ono ?
3.      Seselan er,el
Seselan “er” lan” “el” wonten ing salebeting tembung, racakipun lajeng dados satunggal kaliyan tembung wau, saéngga lingganipun tembung wau mboten saged cetha.
Déné ingkang saged cetha lingganipun menawi kaseselan “um” lan “.
Tuladha
a.       Seselan el:
Awu         kelawu
Aku tuku klambi werna kelawu
b.      Seselan er:
Ogel         kerogel
Watu sing ning pinggir dalan wis pada kerogel

Unggah Ungguh


UNGGAH-UNGGUHING BASA JAWA
Unggah-ungguhing basa Jawa, yaiku pranataning basa manut lungguhing tata krama. Tata krama, yaiku samubarang kang ana sambung rapete karo wong lagi ngomong supaya runtut anut paugeraning paramasastra.
Supaya jumbuh/trep karo unggah-ungguhing basa Jawa, mula menawa sesrawungan karo wong liya kudu:
1. Basane netebi pranataning subasita
2. Manut paugeran tata susila
3. Basane gawe reseping ati
Basa Jawa iku duwe unggah-ungguh basa, yaiku sing mbedakake basa Jawa karo basa liyane kang dianggo pasrawungan manungsa. Dene cak-cakane nganggo wewaton ing antarane:
1. Umur
Sing enom ngurmati sing tuwa
2. Peprenahan
Adhi ngurmati marang kangmas/mbakyu
Anak ngurmati bapa lan biyung
3. Drajat pangkat
Murid ngurmati marang gurune.
Pegawe ngurmati marang pangarsane.
4. Drajat semat
Ngurmati wong sing sugih, lemahe amba, lan sapanunggalane.
5. Trah
Ngurmati merga tedhak turune wongluhur, trahing kusuma rembesing madu.
6. Luhuring pribadi
Sarjana, pahlawan, ulama, lan sapanunggalane
7. Tepungan anyar/durung kulina, adakane luwih diajeni
Unggah-ungguh basa Jawa iku werna-werna. Miturut Ki Padmosoesastra, unggah-ungguh basa Jawa kaperang dadi enem, dene miturut Sudarto kaperang dadi loro. Perangan iku kaya ing ngisor iki.
1. Miturut Ki Padmosoesastra
a. Basa ngoko
Basa ngoko kaperang dadi:
1) Ngoko lugu
2) Ngoko andhap:
– Antya basa
– Basa antya
b. Basa krama
Basa krama kaperang dadi:
1) Wredha krama
2) Madya krama
3) Madyantara
c. Krama desa
d. Krama inggil
e. Basa kedhaton
f. Basa kasar
2. Miturut Sudarto
a. Basa ngoko
1) Ngoko Lugu
2) Ngoko Alus
b. Basa krama
1) Krama Lugu
2) Krama Alus
Undha-usuk basa utawa unggah-ungguh basa kang dianggo ing jaman saiki migunakake peprincene (pembagian) miturut Sudarto, yaiku basa ngoko (ngoko lugu lan ngoko alus) lan basa krama (krama lugu lan krama alus). Ing ngisor iki andharan sawetara basa ngoko. Dene andharan basa krama kababar ana ing wektu candhake.
 BASA NGOKO
Tembung ngoko iku asale saka tembung wod (akar kata) ko kang ateges kowe, sliramu, sampeyan, panjenengan. Owah-owahane pangucapan dadi koko banjur ng-koko utawa ngoko. Basa ngoko iku kaperang dadi loro, yaiku ngoko lugu (ing sateruse diarani ngoko) lan ngoko alus. Ing ngisor iki wedharan bedane antarane basa ngoko lan ngoko alus kanthi prasaja (sederhana).
a. Ngoko Lugu (Ngoko)
• Wujude tembung:
1) Tetembungane ngoko kabeh
2) Ater-ater (awalan) lan panambange (akhiran) ngoko
• Gunane kanggo omong/guneman:
1) Bocah marang padha bocah
Tuladha: Sur, aku duwe pitik kate.
2) Wong tuwa marang wong enom
Tuladha: Mar, sing ngati-ati ya!
3) Bapak ibu marang anake
Tuladha: Ndhuk, sing sregep nyambut gawe!
4) Guru marang muride
Tuladha: Bocah-bocah, sing sregep anggone sinau!
5) Bendara marang abdine
Tuladha: Mbok, aku olahna gudheg ya!
6) Wong ngunandika (grenengan dhewe)
Tuladha: Umpama aku duwe dhuwit akeh, aku arep neng Suriname.
b. Ngoko Alus
• Wujude tembung:
1) Tetembungane ngoko kecampuran krama inggil tumrape wong kang dijak guneman (Orang ke-II) lan wong kang digunemake (Orang ke-III) saperlu kanggo ngajeni/ngurmati.
Dene kang digawe krama, yaiku:
a. Tembung sesulih (kata ganti orang/KGO  KGO II lan KGO III)
– Kowe  panjenengan (tumrap wong kang luwih tuwa)
– Kowe  sliramu (tumrap wong kang luwih enom)
– Dheweke  panjenengane utawa slirane
b. Tembung kriya (kata kerja)
Tembung kriya kang digawe krama iku tembung kriya tumrape wong kang dijak guneman (Orang ke-II) lan wong kang digunemake (Orang ke-III). Dene tembung kriya tumrape wong kang guneman (Orang pertama) ora perlu digawe krama.
2) Ater-ater lan panambange ngoko
• Gunane kanggo omongan/guneman:
1) Wong tuwa marang wong enom kang perlu diajeni
Tuladha: Nak Eko, sliramu kondur saka kantor jam pira?
2) Wong enom marang wong luwih tuwa umure, amarga kudu angajeni
Tuladha: Mbakyu, matur nuwun wis maringi jambu aku.
3) Bocah padha bocah kanggo ngajeni wong sing digunem (orang ke-III)
Tuladha: Min, bu guru mau ndhawuhi nggarap tugas ing kaca pira?
Kanggo luwih mangerteni kepriye bedane antarane basa ngoko (ngoko lugu) lan ngoko alus, coba gatekna tuladha ing ngisor iki!
1. Ri, kowe duwe kamus basa jawa ora?
2. Bapak uwis kondur saka kantor.
Ukara (1) kabeh tetembungane ngoko (yaiku tembung kowe, duwe, kamus, basa, Jawa, lan ora). Mula, ukara mau diarani ukara kang nggunakake basa ngoko (ngoko lugu). Dene ukara (2) iku tetembungane ngoko (yaiku uwis, saka, lan kantor), nanging kecampuran krama inggil, yaiku tembung kondur. Tembung kondur iku basa ngokone bali/mulih. Tembung bali/mulih ora digunakake ing ukara iku amarga kanggo ngajeni wong sing digunemake (orang ke-III), yaiku Bapak. Yen tembung kondur kaganti nganggo tembung bali/mulih, kurang trep karo undha-usuk utawa unggah-ungguh basa.
Gatekna ukara-ukara ing ngisor iki!
A. Kowe mau mara ndhene dhewe utawa sakulawarga?
B. Aku diwenehi dhuwit dening Pakgedhe.
C. Dhik Joko, kowe saiki mulang ana ngendi?
Ukara A, B, lan C iku tetembungane nggunakake basa ngoko kabeh. Mula, ukara-ukara iku mau diarani ukara kang nggunakake basa ngoko (ngoko lugu). Ananging yen ditrepake ing unggah-ungguh, ukara-ukara mau kurang trep amarga ora ngugemi/manut karo cak-cakane utawa panganggone basa ing pasrawungan (kaya katrangan sing wis dijelaske ing ndhuwur). Mula, ukara-ukara mau prayogane digawe ngoko alus supaya tetep bisa ngurmati wong sing dijak guneman utawa wong sing digunemake.
Dene carane anggone nggawe supaya bisa dadi ukara kang nggunakake basa ngoko alus, kanthi adhedhasar titikane (ciri-ciri) basa ngoko alus ing ndhuwur. Kang digawe basa krama yaiku:
1. Tembung sesulih (KGO II lan KGO III), lan
2. Tembung kriya (kata kerja) tumrap O II lan O III
Ukara A  Kowe mau mara ndhene dhewe utawa sakulawarga?
Ana ing ukara iku, kang kudu diganti nganggo krama inggil, yaiku tembung kowe (tembung sesulih) lan mara (tembung kriya). Tembung kowe dadi panjenengan, dene tembung mara dadi tindak. Tembung liyane kuwi ora perlu digawe nganggo krama inggil.
Dadi, ukara A yen digawe nganggo ngoko alus  Panjenengan mau tindak ndhene dhewe utawa sakulawarga?
Ukara B  Aku diwenehi dhuwit dening Pakgedhe.
Ana ing ukara iku, kang kudu diganti krama inggil, yaiku tembung diwenehi (tembung kriya). Senajan ana tembung sesulih (aku  KGO I / wong sing guneman) ing ukara iku, ora perlu diganti nganggo krama (kula), amarga titikake basa ngoko alus iku sing digawe krama inggil amung tumrape wong sing dijak guneman (O II) lan wong sing digunemake (O III). Tembung diwenehi (diberi) diganti nganggo tembung diparingi. Ater-ater di- (diparingi) ora diganti dadi dipun- (dipunparingi) amarga ater-ater lan panambang ing basa ngoko alus iku tetep ngoko.
Dadi, ukara B yen digawe nganggo ngoko alus  Aku diparingi dhuwit dening Pakgedhe.
Ukara C  Dhik Joko, kowe saiki mulang ana ngendi?
Ana ing ukara C, kang kudu diganti krama inggil, yaiku kowe (tembung sesulih) lan mulang (tembung kriya). Tembung kowe dadi sliramu (amarga marang wong kang luwih enom), lan tembung mulang dadi ngasta.
Dadi, ukara C yen digawe nganggo ngoko alus  Dhik Joko, sliramu saiki ngasta ana ngendi?
Kanggo gladhen, coba ukara-ukara ing ngisor iki gawenen nganggo ngoko alus!
1. Simbah lagi adus nganggo banyu anget amarga lagi lara.
2. Mas, apa kowe ora sida lunga saiki?
3. Sus, kowe mau kok disengeni Pak Guru mergane apa?
4. Aku uwis ngombe jamu. Ibu durung sida ngombe jamu amarga durung mangan.
5. Bapak anggone tangi kepadhangen amarga mau bengi nonton wayang ing TV.

Tembung Lingga Lan Andhahan


TEMBUNG LINGGA lan TEMBUNG ANDHAHAN

1. Tembung Lingga (Kata Dasar)

Tembung lingga yaiku tembung kang durung owah saka asale, kang durung oleh imbuhan apa – apa, utawa tembung kang isih wungkul, isih wantah utawa isih asli. Tembung lingga isoh digolongake wujud bebas (bentuk bebas). Tembung lingga ana kang dumadi saka sakwanda, rong wanda, utawa telung wanda (suku kata).

Tuladha :

- Turu

- Tangis

- Pari

- Pangan

- Mustaka

- Tulis

- Laku

- Caping

2. Tembung Andhahan (Kata jadian)

Tembung andhahan yaiku tembung kang owah saka asale. Tembung andhahan dumadi saka tembung lingga kang oleh imbuhan utawa tembung lingga kang wis dirimbag. Owah – owahan iku bisa awujud :

- Wuwuhan (imbuhan)

- Ngrangkep tembung (kata ulang)

- Nyambor tem bung (kata majemuk)

Salah sawijini cara ndhapuk tembung andhahan iku kanthi menehi wuwuhan, wuwuhan iku ana telu yaiku : ater - ater (awalan),seselan (sisipan),lan panambang.

a. Ater - Ater

Tembung andhahan amarga oleh ater – ater umpamane :

Nyilih : ny- + silih

Mlaku : m- + laku

Diwaca : di- + waca

Kesandhung : ke- + sandhung

Dakjupuk : dak- + jupuk

b. Seselan

Tembung andhahan amarga seselan umpamane :

Gumuyu : um + guyu

Tinulis : in + tulis

Kerelip : er + kelip

c. Panambang

Tembung andhahan amarga oleh panambang umpamane :

Telatan : telat + -an

Awake : awak + -e

Bukuku : buku + -ku

Tulisen : tulis + -en

d. Wuwuhan Gaabung

Tembung andhahan amarga oleh wuwuhan gabung umpamane :

Digawakake : di- + gawa -ake

Njupaki : n- + jupuk -i

Nilisaka : n- -ake