A. ATER-ATER
Ater-ater yaiku aksara utawa
wanda kang mapan ana sangarepe tembung lingga. Wernane ater-ater ana 3 yaiku:
1. Ater-Ater
Tripurusa
Ater-ater tripurusa yaiku ater-ater kang
mujudake sesulih purusa. Ater-ater tripurusa iku kosokbalene ater-ater
anuswara. Beda karo ater-ater anuswara, dene ater-ater tripurusa mratelakake
tembung “tanggap” (pasip). Cacahe ater-ater tripurusa ana telu, yaiku dak, ko, di.
Tuladha:
a.
dak + pangan = dakpangan
Roti sing ning meja wis dakpangan
mau esuk.
b. ko
+ pangan = kopangan
Lauhe kopangan to ?
c.
di + pangan = dipangan
Ibu ngasta oleh-oleh jeruk,
banjur mau dipangan adit.
2. Ater-Ater
Anuswara
Ater-ater Anuswara uga diarani ater-ater
kang nganggo swara irung amarga swarane kang mbrengengeng . Kang kalebu
ater-ater hanuswara yaiku an, any, am, ang. Ater-ater
hanuswara lumrahe ateges solah tingkah utawa nindakake
pagaweyan. Ater-ater uga lumrah mratelakake tembung “tanduk” (aktip).
Tuladha:
a.
an + tandur = antandur = nandur -(t, luluh)
Pak Suradi nandur pari ana ing
sawah.
b. any
+ cokot = anycokot = nyokot -(c, luluh)
Adik lara untune amarga nyokot
es.
c.
ang + wetan = angwetan = ngetan -(w, luluh)
Wonge ngetan golek bis arep
menyang pasar.
Tegesipun Ater ater Anuswara:
a.
Nyambut damel : jenu, macul, medhang.
Bapak macul ana tegal
b. Nganggep
: mbapa, ngadi, mbibi.
Budi wis kulina mbapa marang
simbahe
c.
Dados : mbatur, nyantrik, nyudagar, nuwani.
Mbak Santi wis setaun mbatur ana
ing omahe pak lurah
d. Nuju
dhateng : minggir, ngulon, munggah
Bocah-bocah mau pada ngulon
e.
Damel : nggulé, ngabon, nyambel.
Ibu lagi nyambel tomat ono pawon
f.
Nyukani : nyadhong, makani, nyandhangi, nyamaki.
Adik lagi makani pitik ana ing
buri omah
g. Kados
: mbodoni, mbisu, ndésani, ngetumbar, mucuk eri.
Geneo to kowe, awit mau kok mbisu
?
h. Saben
tiyang nampi : niji, ngloro, matang liter.
Aku lan Rini pada entuk buku ngloro
i.
Nambahi : ndhuwuraké, ndawani, nggedhèni
Rama ndhuwurake antena tv ben
bisa nonton balbalan
j.
Ngetrapaken : nglambèni, napèni, nyetuti.
Simbah napeni beras ing latar
k. Saweg
wancinipun : mbosoki, ngretegi.
Amarga ora kepangan peleme mbosoki
3. Ater-ater
liyane
Ater-ater liyane yaiku ater-ater saliyane
ater-ater hanuswara karo tripurusa cacahe ana 13, yaiku sa, pa, pi, pra, tar,ka,
kuma, kapi, kami, a, ma, pan, pang.
Tuladha:
a.
sa + esuk = saesuk = sakesuk -(wuwuh k)= siji
Tuladha : Kowe ki sakesuk kok gur
turu wae.
b. pa
+ emut = pemut
c.
pi + kukuh = pikukuh
d. pra
+ jurit = prajurit
Tuladha: Para prajurit podo
ngalor goleki ratune.
e.
tar + waca = tarwaca = terwaca
f.
ka + jupuk = kajupuk -(dijupuk= njarag)
g. kuma
+ wani = kumawani -(luwih)
h. kapi
+ luyu` = kapilunyu
i.
kami + tengeng = kamitengeng (en)
j.
a + buntut= abuntut
k. ma
+ guru= maguru
l.
pan + suluh= panyuluh
m. pang +
gandheng= panggandheng
Tegesipun Ater ater Sa:
a.
Satunggal = sèket, sakebo, samèter.
b. Sabarang
= sakarepé, sawaregé, sasenengé.
c.
Nunggil = sabantal, saomah, sakamar.
d. Kalih
/ karo = salapaké, sauwité.
e.
Sami kaliyan = sagunung, sapitik.
f.
Ngantos = sabubaré, saénaké.
g. Saben
= saasiné, sadinané.
h. Angger
= sakoberé, saénaké.
Tegesipun Ater ater Pa / Pé:
a.
Srana = pasumbang, pangudi.
b. Tukang
= pangendhang, padhang, pamomong.
c.
Ukuran mangsa = sapenginang.
d. Ukuran
panjang, tebih = panjangkah, pandulu, pabalang.
e.
Carané / patrapé = panulisé, panggambaré.
f.
Panggènan = pakuburan, panepèn, pagadéyan.
g. Mangsa
= panèn, padusan.
h. Pirantos
= pembesut, penyakit, penulak.
i.
Tiyang ingkang dipun = paukuman, panembahan
B. PANAMBANG
Panambang yaiku aksara utaawa
wanda kang mapan ana ing samburine tembung lingga.
Wujude: i,ake,an
,en,a,ana,na,e,ane,ne,ku,mu,e,nta,ira,man,wati.
1. Panambang
“an” uga diarani Wisésana.
Tuladha :
a.
Entan éntan kados : gunungan, pasaran, kalèn.
Tuladha: Tatik karo Anik pasaran
ana ngarep omah.
b. Pirantos
kanggé : kukusan, garisan, ayakan.
Tuladha: Ibu damel bolu kukus
mbutuhake kukusan.
c.
Angsal angsalipun : gorèngan, batikan, gawéyan.
Tuladha: Saben dina Kamis lan
Jumat para mahasiswa PGSD UNNES padha batikan.
d. Mangsa
: panèn, padusan, suntikan.
e.
Gampil : mutungan, kalahan, getasan.
f.
Sami déné nglampahi : salaman, biten guyon.
g. Dolanan
: jaranan, pasaran, tangisan.
h. Nganggé
: bebedan, sabukan, kelambèn.
i.
Nanggap : wayangan, réyogan.
2. Panambang
i
Tuladha :
a.
Ngenggoni : nyabuki, mupupuri
Tuladha: Aku mupuri adiku supoyo
ayu.
b. Kaya
: jawani, priyayeni, ndesani
Tuladha: panjenengan menawi
ngagem sinjang punika katon priyayeni.
c.
Dadi : ngratoni, nglurahi
Tuladha: Pak Sunardi saiki
nglurahi ning desa Weru kono.
d. Gawe
: nggateli, mlarahi, margi
e.
Aweh : ngempingi, nyandongi
f.
Mengeti : nyepasari, nyelapani
g. Gawe
luwih : ngandeli, ngakeh-akehi
h. Rambah-ramba
: nggebugi, nyakoti
i.
Nandur ing : nanduri sawah
j.
Marang ing : nyrengeni
k. Nggenepi :ngepati, nglimani
l.
Nedheng-nedhengi : ngemaruki
m. Kadunungan
sipat seneng : njajani, mangani
3. Panambang
ake (krama : aken)
Tuladha :
a.
Gawe : mbeciake, ngusahake
Tuladha: Aku ngusahake golek buku
basa jawa kelas 5
b. Nganggep
: mbodhoake, ngluputake
Tuladha: Ani ngluputake tugase
kang kudu dikumpulake dina iki
c.
Ngakon : nyuntikake, nyepuhake
Tuladha: Ibu tindak peken badhe
nyepuhake gelang
d. Nggowo
: mlayokake, mbalekake
e.
Nindakake pakaryan kaya ing linggane : menehake, nambakake
f.
Nindakake pakaryan tumprap wong liya : nulisake
4. Panambang
en
a.
Nandhang : gatelan, kadhesen
Tuladha: Edi awake gatelen amarga
gluntungan ing suket.
b. Kadunungen
sipat kang kasebut ing linggane : kemajon, kabangen
c.
Supaya kok : jaluken, wacanen
Tuladha: Wacanen koran iki !
5. Panambang a
a.
Upama : udanana, duwea
Tuladha: Duwea duit,aq sido lungo
b. Sanajan
: udana, sugiha
Tuladha: Sugiha kaya apa, yen
cethil bakal di sirik kanca
c.
Muga-muga : udana, dadia
d. Pangarep-arep
: kundura, medhuna
e.
Mokal : bisaa
6. Panambang
ana
a.
Upama : dak wenehana, kebubutana
b. Pangarep-arep
: disrengenan, ditambahana
c.
Sanajan : dikandhangna, diudanan
d. Muga-muga
: diparingana, diudanana
e.
Mokal : bapakmu bae ora dikandhani, aku maneh dikandhanana
Tuladha: Adhimu bae ora
dipasrahi, wong liya maneh dipasrahana
7. Panambang
na
Tuladha :
a.
Upama : dak jalukna......,dak wenehna.....
b. Pangarep-arep
: diparingana...., diangkatna....
Tuladha: Mugi-mugi tugasipun
diparingana biji ingkang sae
c.
Sanajan : ko-tukokna......, ko-unggahna.....
d. Muga-muga
: dielingna.....,
e.
Mokal : ......kowe maneh dijalukna, ....kancane maneh ditakokna
8. Panambang
e, ane, ne
Tuladha :
a.
Jaluk- jaluke- jalukane- jalukne
b. Kirim-
kirime- kirimane- kirimne
c.
Pakan- pakakne
d. Gawa-
gawane
e.
Tuku- tukune
f.
Dadi- dadenane
g. Pepe-
pepekne
9. Panambang
ku, mu, e
Tuladha:
a.
Kanca-kancaku,kanca-kancamu,kanca-kancane
b. Bapakku,
bapakmu, bapake
10. Panambang nta, ira,
man, wan, wati
Tuladha:
a.
Rakanta
b. Jenengira
c.
Susilowati
d. Gunawan
e.
Sukiman
C. SESELAN
Seselan yaiku aksara utawa wanda
kang mapan ana tengahe tembung lingga.
Seselan namung 4 warni: “er”,
“el”, “um”, “in”
Tegesipun :
1. Seselan
in
Tuladha : tulis-tinulis,
obong-ingobong, thuthul-tinithul
Kabar iki tinulis ing koran Suara
Merdeka
2. Seselan
um
Tuladha : guyu-gumuyu,
laku-lumaku, gantung-gumatung
Dhik , kunci sing gumantung ing
buri lawang kok wis ora ono ?
3. Seselan
er,el
Seselan “er” lan” “el” wonten ing
salebeting tembung, racakipun lajeng dados satunggal kaliyan tembung wau, saéngga
lingganipun tembung wau mboten saged cetha.
Déné ingkang saged cetha
lingganipun menawi kaseselan “um” lan “.
Tuladha
a.
Seselan el:
Awu kelawu
Aku tuku klambi werna kelawu
b. Seselan
er:
Ogel kerogel
Watu sing ning pinggir dalan wis
pada kerogel